Identyfikacja roślin za pomocą klucza do oznaczania

Wdobie aplikacji iNaturalist i PlanetNet, rozpoznawanie roślin za pomocą klucza botanicznego staje się coraz częściej czynnością wykonywaną tylko w zakamarkach wydziałów botanicznych. A szkoda, bo identyfikacja gatunków metodami klasycznymi pozwala się sporo dowiedzieć.

Pierwsze czytanie klucza może odstraszyć. Klucz to ponad pięćset stron zapełnionych drobną czcionką i licznymi skrótami. Jednak to w tym dziele znajdziemy podpisane szufladki z niemal wszystkimi roślinami naczyniowymi Polski niżowej. Mozołu tej pracy podjął się Lucjan Rutkowski – naukowiec z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Mozołem było też moje pierwsze botaniczne dochodzenie przy użyciu klucza.

Pomimo, że śledztwo miało z góry ustalony finał – identyfikowałem jasnotę purpurową - to ćwiczenie pozwoliło mi się wiele dowiedzieć zarówno o budowie roślin, jak i o samym posługiwaniu się kluczem.

(ta fotografia jest dziełem Inny Dmyterczuk – zachęcam do przejrzenia całej kolekcji)

Start

Jasnotę purpurową czyli Lamium purpureum znajduję w sekcji jasnotowate. Oznaczam stronę zakładką i ustawiam się na starcie.

Pierwszym krokiem jest ustalenie, do której grupy głównej zalicza się nasz obiekt (str 27.). Bity pamięci zapełnione Wiedzą Ogólną™ podpowiadają, że mamy do czynienia z okrytozalążkowymi. Pozostaje ustalić, czy chodzi o jednoliścienne czy dwuliścienne.

Już w tym miejscu wiedza ogólna traci jednak moc. Sięgam do wyszukiwarki i trafiam na krótki rozkład budowy okrytonasiennych:

Patrzę to na tabelę to na zdjęcie jasnoty i powoli przekonuję się do pójścia ścieżką dwuliścienne. Moje zdjęcie nie pozwala jednak przebadać rośliny od stóp do głowy. Z pomocą przychodzi ilustracja z wikipedii.

Podobnie jak w przypadku rozpoznawania ptaków, odręczne rysunki dają większy wgląd w badany gatunek. Nie dość, że pokazują więcej cech, to na dodatek zawierają przekroje oraz oblicze rośliny w różnych stadiach życia – nieocenione wsparcie dla nauki morfologii roślin.

Pierzasta nerwacja, okwiat z wyróżnieniem kielicha i korony, smukły korzeń - skręcam w alejkę “dwuliścienne” po czym przełączam zakładkę z otwartym wcześniej wideo. Rozstaję się z kluczem na dobre 70 minut wsłuchując się w prezentację doktora Łukasza Banasiaka, który przybliża różnice między jedno i dwuliściennymi.

Uzbrojony w nową wiedzę wracam do “Klucza” i skaczę z przekonaniem do sekcji dwuliściennych (str 55.)

Dwuliścienne

Punkty pierwszy idzie gładko.

1 Okwiatu brak lub pojedynczy

1* ☑ Okwiat podwójny zróżnicowany na kielich i koronę

(☑ oznacza wybraną ścieżkę)

Jak wspomniałem, kwiat purpurowej da się łatwo podzielić na kielich i koronę. Zgodnie z drogowskazem, skaczę do punktu 45 (str. 58).

45 Płatki korony wolne

45* ☑ Płatki przynajmniej w dole zrośnięte w rurkę (niekiedy bardzo małe w koszyczkach)

Dobrze widoczna rurka kieruje mnie do 95 (wolną koronę świetnie widać na przykładzie rzepaku).

95 rośliny bezzieleniowe, pasożyty lub roztocza, blade; żółtawe, czerwonawe, niebieskawe lub brązowawe

95* ☑ Rośliny z zielonymi liśćmi

Kolejny prosty wybór i trafiamy pod numer 99, a tam szybka ścieżka.

99 rośliny wodne z zanurzonymi lub pływającymi liśćmi

99* ☑ rośliny lądowe i błotne

⬇️

100 rośliny drzewiaste: drzewa, krzewy, krzewinki, liany vs

100* ☑ rośliny zielne najwyżej w nasadzie nieco zdrewniałe

⬇️

101 Kwiaty w koszyczku lub główkach otoczonych najczęściej wspólną okrywą liści

101* ☑ Kwiaty w innych kwiatostanach (jeżeli w koszyczku lub główkach, to bez wspólnej okrywy liści)

Żeby przejść dalej, muszę wspomóc się ściągą z typami kwiatostanu. Na pierwszy rzut oka, jasnota przypomina mi kłos lub grono. Nie mam przekonania, ale przy wyborze drugiego wariantu klucz szybko prowadzi mnie do zupełnie nietrafionych rodzin.

107 Słupek dolny lub na wpół długi (czasem tylko kwiaty męskie)

107* ☑ Słupek górny często zamknięty w rurce kielicha. Kwiaty najczęściej obupłciowe, jeżeli trafiają się jednopłciowe, to roślina jednopienna

W tym miejscu ściągawka przestaje wystarczać. Próbuję dowiedzieć się, czym są: kwiaty męskie, jednopienność czy słupek górny i dolny. Liczę, że przynajmniej jedna z tych cech pozwoli mi dokonać wyboru bez wertowania książki o morfologii roślin.

Widzę zarówno słupki i pręciki, więc zakładam obupłciowość. Spoglądam dodatkowo na schemat słupków, ale jasnota ma tak małe kwiaty, że ciężko mi wybrać ten właściwy (na zdjęciu poniżej 1. słupek górny, 2. słupek pośredni, 3. słupek dolny)

Znajduję jednak obrazek cech charakterystycznych rodziny jasnotowatych, a na niej ten fragment, który pozwala sądzić, że chodzi o górny słupek.

117 ☑ Liście naprzeciwległe lub liście okółkowe

117* ☑ Liście odziomkowe lub skrętoległe, czasem skupione w pary (np. obok siebie jeden większy, a drugi mniejszy)

Wracamy do pierwszego schematu i dostajemy odpowiedź: liście w jasnocie wyrastają naprzeciwlegle.

Ulistnienie: a. skrętoległe, b. nakrzyżległe, c. naprzeciwległe, d. okółkowe

118 Pręciki i szyjki słupka 3. Korona do 1,5 (2) mm długości, 3-łatkowa, z 1 strony rozcięta do nasady, biała

118* ☑ Pręciki 2 lub 4-10; szyjka słupka 1, najwyżej o znamieniu 2-3 łatkowym. Korona większa (jeżeli mniejsza, to 4-łatkowa)

Zaczęły się schody, ale na tym etapie klucz pozwala odfiltrować pierwszy wariant – widzimy 4 pręciki i jedną szyjkę słupka.

Zdjęcie pochodzi ze strony atlas-roslin.pl

(Poniżej typy łatkowości słupka, niestety znalazłem tylko hiszpańskojęzyczny schemat. “Lobado” oznacza pierzasty lub trójłatkowy – to właśnie ten typ jest moim zdaniem widoczny na zbliżeniu, co potwierdzałoby że wybór drugiego wariantu jest prawidłowy)

119 ☑ Korona plus-minus grzbiecista, jej łatki zwykle nierównej wielkości. Pręciki 4 lub 2

119* Korona promienista o zupełnie równych łatkach

Od końca: widzę 4 pręciki i łatki korony o nierównych wielkościach, mam do czynienia z koroną grzbiecistą.

120 Słupek niepodzielony. Owoc torebka. Korona 2-wargowa lub promienista 4-latkowa

120* ☑ Słupek 4-klapowy do głęboko 4-dzielnego. Rozłupki ułożone na krzyż, rozpadające się po dojrzeniu

Kolejny trudny punkt ze względu na brak mikroskopu lub chociaż mocnej lupy. Znowu posiłkuję się znalezionym wcześniej obrazkiem przedstawiającym cechy jasnot. Na zbliżeniu widzimy oznaczony przez autora 4-klapowy słupek. Gdyby nie to znalezisko, musiałbym czekać na pojawienie się rozłupków. Moja mała wiedza sprawia, że klucz na tym etapie jest mało pomocny.

121 ☑ Kwiat w wierzchotkach lub kłosach pozornych (wtedy na jednej wysokości kilka kwiatów (nibyokółek). Korona najczęściej wyraźnie 2-wargowa

121* Kwiat w bardzo wąskich, długich kłosach (każdy kwiat na innym poziomie); korona bladolila (u gatunków uprawianych różnej barwy), niewyraźnie 2-wargowa.

Zaczynam od definicja nibyokółka – nibyokółek kwiatowy (pozorny okółek kwiatowy) tworzą kwiaty rozmieszczone wokół pędu na jednym poziomie. Są to dwie wierzchotki dwuramienne o silnie skróconych ramionach, ustawione na pędzie naprzeciw siebie, wyrastające w pachwinach dwóch naprzeciwległych podsadek. Kwiaty lub kwiatostany wierzchotkowe o silnie skróconych gałązkach wyrastają w rzeczywistości z kątów liści położonych naprzeciwlegle na łodydze. Okółki pozorne częste są w rodzinie jasnotowatych (Lamiaceae) i w rodzaju szczaw (Rumex).

Sprawa staje się nomen omen jasna – na zdjęciach i rysunkach nibyokółek jest bardzo wyraźny – w kluczu wertuję do sekcji jasnotowatych! Czyżbym osiągnął półmetek?

Rodzina Lamiaceae – Wargowe

1 Korona podzielona na 4-5 +/ jednakowych łatek, prawie promienista, mała.

1* ☑ Korona 1-2 wargowa, wybitnie grzbiecista

Korona ma wyraźnie różne łatki, skaczę do kolejnego punktu.

4 Korona pozornie 1-wargowa, warga górna bardzo krótka, niekiedy rozcięta na 2 małe łatki zrośnięte bocznie z wargą dolną. Szyjka słupka osadzona wyraźnie powyżej nasady zalążni. Rozłupki wystająco pomarszczone, przyrośnięte bocznie do dna kwiatowego

4* ☑ Korona wyraźnie 2-wargowa. Szyjka słupka osadzona w nasadzie zalążni. Rozłupki bez wystających zmarszczek, przyrośnięte podstawą.

Kolejny raz nie potrafię wykorzystać informacji o rozłupkach. Jeszcze trudniej jest z osadzeniem szyjki, tutaj werdykty wymaga mikroskopu. Pozostaje wsparcie się rysunkiem E na poniższym obrazku oraz, przede wszystkim, dwuwargową koroną, którą kieruje mnie do punktu szóstego.

6 Pręciki 2

6* ☑ Pręciki płodne 4, najczęściej 2 dłuższe, przynajmniej 2 z obu pylników

Cztery pręciki sugerują przesunięcie się do punktu 8.

8 Pręciki i szyjka słupka ukryte w rurce korony, ta zaś w kielichu

8* ☑ Pręciki (w kwiatach obupłciowych i męskich) i szyjka słupka wystają z rurki korony

Kolejne szybkie posunięcie – pręciki wyraźnie wystają z rurki.

10 Kielich o 2 niepodzielonych wargach (górny z tarczką na grzbiecie) grzbietobrzusznie spłaszczony

10* ☑ Kielich 5-ząbkowy (jeżeli 2-wargowy, to warga dolna z 2 ząbkami zawsze bez tarczki na wardze górnej)

Choć w tym punkcie wiadomo było, że trzeba wybrać 10* (10 wskazuje na Tarczycę), postanowiłem odnaleźć “tarczkę”. Okazuje się, że bez wsparcia eksperta jest to trudne. Po niepotrzebnie długim googlaniu zarówno w angielskim, jak i polskim internecie, znalazłem to zdjęcie:

11 Warga dolna korony ma na górnej powierzchni 2 ząbkowate, puste wyrostki u nasady klapy środkowej; warga górna hełmiasto sklepiona. Kielich 5-10-nerwowy, jego ząbki oraz przysadka kłujące.

11* ☑ Warga dolna korony bez ząbkowatych wypukłości.

Pierwszy wariant kolejny raz prowadzi do konkretnego gatunku i nie jest to jasnota purpurowa, wybieram wersję z gwiazdką. Nie jestem jednak pewien, czy mógłbym z przekonaniem powiedzieć, że dolna warga korony nie ma ząbkowatych wypukłości.

12 Przynajmniej 2 większe pręciki dłuższe od wargi górnej; nitki pręcików rozpierzchłe. Korona tylko słabo 2-wargowa

12* ☑ Wszystkie pręciki najwyżej tak długie jak górna warga korony

Widzę ewidentnie dwuwargową koronę. Pręciki nie wystają powyżej górnej wargi.

15 ☑ Górna warga korony +- wypukła, sklepiona (nieraz hełmiasta) równa lub dłuższa od dolnej. Kielich zwykle promienisty

15* Górna warga korony +/ płaska lub wklęsła, zwykle krótsza od dolnej. Kielich zwykle 2-wargowy

Górna warga jest bardzo hełmiasta, wygląda też na dłuższą od dolnej.

16 Kielich od góry spłaszczony, 2-wargowy , po przekwitnieniu zamknięty przez stulone wargi. Nitki pręcików na szczycie z ząbkiem lub nitkowatym wyrostkiem

16* ☑ Kielich nie spłaszczony, po przekwitnieniu nie zamknięty przez wargi. Nitki pręcików bez wyrostka na szczycie.

Punkt 16. wskazuje na głowienkę, więc muszę wybrać alternatywę. Dociekliwość każe mi jednak sprawdzić, jak wygląda wyrostek na szczycie pręcików – widać to na poniższym rysunku (D)

17 ☑ Pręciki środkowe (górne, tylne - tj. stojące bliżej wargi górnej) dłuższe od bocznych (dolnych, przednich). Kielich 15-nerwowy

17* Pręciki środkowe krótsze od bocznych. Kielich 5-10 nerwowy (jeżeli 13-, wtedy górna warga korony płaska)

Na tym etapie wkraczamy w świat mikro. Nie posiadam mikroskopu, więc ratuję się zdjęciami innych ludzi. Z pomocą przychodzi szukajka na flickr. Lista wyników jest przepastna, natomiast chwila cierpliwości pozwoli trafić na bardzo dokładne przybliżenia, takie jak np. to.

W zrozumieniu, gdzie ulokowane są pręciki środkowe i boczne, świetnie sprawdza się ChatGPT:

W przypadku kwiatów, które posiadają zarówno pręciki środkowe, jak i boczne (np. w rodzinie storczykowatych), pręciki środkowe zwykle różnią się od pręcików bocznych pod względem kształtu i wielkości.

Pręciki środkowe, zwane też pręcikami płodnymi, zazwyczaj są większe i bardziej wyraziste niż pręciki boczne, a także często różnią się kolorem lub kształtem. Pręciki boczne, zwane też pręcikami płonnymi, są zwykle mniejsze i mniej widoczne.

W niektórych przypadkach, pręciki boczne mogą być zredukowane lub całkowicie zanikać, a jedynymi pręcikami w kwiecie są pręciki środkowe. W innych przypadkach, pręciki boczne mogą pełnić rolę lokomocyjną, wspomagającą zapylanie lub funkcję miodników, produkujących nektar.

Nie wiem, czy kielich jest 15-nerwowy, ale ww analiza wskazuje na to, że pręciki środkowe są dłuższe od bocznych.

18 Kielich szeroki-dzwonkowaty, bardzo obszerny, 2-wargowy. Korona 3-5 cm długości ze słabo sklepioną wargą górną. Liść jajowaty do eliptyczno-lancetowaty, karbowano-ząbkowany, pachnące cytryną

18* ☑ Kielich +- obcisły, 5-ząbkowy. Jeżeli korona ponad 3cm długości, to z hełmiasto-sklepioną wargą górną. Roślina bez zapachu cytryny.

Zapach pacjenta oceniam na conajmniej gorzki. Do tego hełmiasto-sklepiona warga i wybieram wariant drugi.

19 Korona 5-8mm długa, różowa, owłosiona, +- tak długa jak kielich. Liście odziomkowe gruba ząbkowane

19* ☑ Korona ponad 8mm długa. Liść całobrzeżny, piłkowany i karbowany

Na chwilę wracamy do makro – liść jest duży i łatwi znajduję piłkowany i karbowany kształt. Wybieram wariant drugi, mimo braku pomiaru długości korony.

20 ☑ Bocznych klap wargi dolnej brak albo niewyraźne, zredukowane do małych ostrych ząbków. Rozłupki na szczycie ucięte. Korona nie żółta

20* Boczne klapy wargi dolnej wyraźne, dobrze rozwinięte, +- tępe. Rozłupki na szczycie zaokrąglone (jeżeli ucięte, to kwiaty żółte, a liście markmurkowo-plamiste)

Nie potrafię ocenić bocznych klap wargi dolnej, ale końcowy opis przychodzi na ratunek i kieruje mnie do kategori “jasnota” – widać już metę.

Lamium L. – Jasnota

1 Byliny z podziemnymi rozłogami. Rurka korony zgięta, u nasady wyraźnie zwężona; korona (18)20-35 mm długa vs

1* ☑ Roślina 1-2 letnie bez rozłogów. Rurka korony prosta, w nasadzie najwyżej niewyraźnie zwężona; korona 10-25 mm długa

Widać metę, ale czytając opis wiem, że nie będzie łatwo tam dotrzeć. Byliny? Rozłogi? Szukam, jak wygląda zgięta rurka (występuje u jasnoty białej i plamistej), porównuję do proestej rurki i wybieram drugi wariant.

3 Kielich 8-12 mm długi, o ząbkach dłuższych od rurki. Dolna warga korony około 4 mm długa, górna 4-5.5mm, Dolne podsadki tak długie jak szerokie, wyraźnie ogonkowe, górne siedzące, lecz nie obejmujące łodygi. Liść karbowato-ząbkowaty. Łodyga 20-60cm wysokości. Przydroża, uprawy; na Pomorzu. T;V-IX; A?; 1?-; 2n=36

3* ☑ Kielich 5-7mm długości o ząbkach nie dłuższych od rurki. Dolna warga korony 1.5-2.5mm długości, górna 3-6 mm

Miało być łatwiej, tymczasem klucz podaje coraz dłuższe i coraz bardziej szczegółowe opisy. Tym razem dodaje lokalizację i oś czasu. Na domiar złego, nie mam też wprawy ani narzędzi do mierzenia poszczególnych elementów rośliny. Widzę jasnotę purpurową kilka linijek niżej, wybieram wariant, który mnie tam doprowadzi.

4 Przynajmniej górne podsadki siedzące i nasadą obejmujące łodygę. Ząbki kielicha po przekwitnieniu zagięte do wewnątrz. Górna warga korony 4-6mm długoa. Łodyga 10-30(40)cm wysoka. Pola, ogorody, m. ruderalne. T; III-VIII(XI); A; 4; 2n=18

4* ☑ Wszystkie podsadki na ogonku, najwyżej górne na bardzo krótkich, nie obejmujące łodygi. Ząbki kielicha po przekwitnieniu odgięte na zewnątrz

Podsadka (ang. bract) – liść, z kąta którego wyrasta kwiatostan (lub część kwiatostanu). W jasnocie purpurowej wszystkie liście w tym podsadki znajdują się na ogonku.

5 ☑ Liście i podsadki karbowato-piłkowate, nie zbiegają długo po ogonku. Rurka korony wewnętrzna z pierścieniem włosków; górna warga 4-6mm długa. Roślina nieprzyjemnie pachnące. 10-40(45)cm wysokości. T, H; III-X; A?; 5; 2n = 18

5* Liście i podsadki wcinano-ząbkowate, górne +/ zbiegają po ogonku. Rurka korony wewnętrznej +/ naga; górna warga 3-4mm. Roślina prawie bezwonna, 10-30cm wysokości. Przydroża, pola, m. ruderalne na północy i zachodzie. T; III-X; A?; ½–; 2n=36;

Mój obiekt nieprzyjemnie pachnie i ta ostatnia cecha mówi, tu klucz kończy swój bieg – badaliśmy jasnotę purpurową.

Kącik wniosków i porad

• korzystanie z klucza bez podstawowej wiedzy o morfologii roślin jest piekielnie trudne, warto zapoznać się choćby z takim, znalezionym na stronach UJ materiałem
• jeśli nie posiadasz mikroskopu, warto posłużyć się zdjęciami w internecie. Wystarczy dopisać do nazwy gatunku macro photography albo microscope i google wyświetli zdjęcia z przybliżenie
• kolejnym dobrym zbiorem wysokiej jakości zdjęć jest flickr
• rośliny występujące w Polsce świetnie ujęła w tablicach botanicznych Irena Dmyterczuk
• w internecie botanika pełniej jest opisana po angielsku (przykład z odróżnianiem jasnot poniżej), do tłumaczenia pojęć można wykorzstać google, wikipedię albo chatgpt
• chatgpt pomocny jest w również w pytaniach typu: dlaczego gatunek X zalicza się do Y? Albo po czym wnosimy, że gatunek X jest Y?
• polecane źródła:
  • https://plants.ces.ncsu.edu/plants/lamium-purpureum/
  • https://gobotany.nativeplanttrust.org/species/lamium/purpureum/
  • https://plants.jstor.org
  • http://www.worldfloraonline.org
  • 🇵🇱 https://atlas-roslin.pl/ (dużo dokładnych zdjęć, niektóre zasoby płatne)
  • 🇵🇱 Kanał dr Łukasza Banasiaka
  • 🇵🇱 Baza zbiorów przyrodniczych UAM https://amunatcoll.pl/

Przykład materiału w języku angielskim